قریه قباقبا یا قباء نام چاهی در یکی از روستاهای جنوب یثرب بوده است و اکنون خود آن روستا نیز قبا نامیده می‌شود. [۱]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا.
۱ - معرفی اجمالیقبا در واقع بخشی از یثرب بوده و فاصله آن با شهر مدینه کم‌تر از چهار کیلومتر است. این روستا در روزگار صدر اسلام محل زندگی بخشی از قبیله اوس به نام بنوعمرو بن نوف بوده است. برخی از مسلمانانی که پیش از رسول خدا از مکه هجرت کرده بودند، در این روستا زندگی می‌کردند. قبا آخرین منزلگاه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم در مسیر هجرت از مکه به مدینه بود. مسلمانان ساکن قبا و کسانی که از یثرب آمده بودند، در قبا به استقبال رسول خدا شتافتند. پیامبر پس از ورود به قبا چند روزی (و یا بیش از ده روز) به انتظار علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) نشست تا پس از ملحق شدن وی و دیگر همراهان او با هم وارد یثرب شوند. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در همین مدت کوتاه مسجد قبا را بنا نهاد. بعدها مسجد ضرار نیز در همین منطقه توسط منافقین ساخته شد که به دستور پیامبر ویران شد. [۳]
نجفی، سیدمحمدباقر، مدینه‌شناسی، ج۱، ص۱۳-۱۹.
۲ - موقعیت جغرافیاییبنا بر منابع متقدم، قریۀ قبا در دو کیلومتری جنوب یثرب (مدینه)، در سمت چپ راه مکه واقع، و بسیاری از بناهای آن سنگی بوده است. [۵]
مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفةالاقالیم، ج۱، ص۱۱۸، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۱ ش.
کسانی که قصد سفر از مکه به سوی مدینه را داشته‌اند، باید از این قریه عبور می‌کرده‌اند، اما امروزه به‌سبب احداث بزرگراه مکه ـ مدینه، با فاصله‌ای از آن می‌گذرند. نام این قریه برگرفته از نام چاهی است که در آن‌جا بوده و بنی‌عمرو بن عوف از انصار در آن قریه ساکن بودند. [۷]
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم‌البلدان، ج۴، ص۳۰۱، تصحیح محمد الخانجی و احمد ناجی‌الجمالی، مصر ۱۳۲۳، بیروت.
[۸]
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، المغانم المطابه فی معالم طابه، ج۱، ص۳۲۳، تحقیق حمدالجاسر، ریاض۱۳۸۹.
قریۀ قبا از مناطق خوش آب و هوای پیرامون یثرب بوده و نخلستان‌های فراوان و چاه‌های آب شیرین داشته و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، قبل از ورود به مدینه، چند روزی در آن‌جا اقامت کرده است. مردم این قریه، نخستین سخنی را که پس از ورود حضرت، از ایشان شنیدند این بود: «آشکارا سلام کنید، از طعام خود به دیگران بخورانید، صلۀ رحم کنید و شب‌هنگام وقتی مردم در خوابند نماز بگزارید، پس به سلامت وارد بهشت شوید». [۹]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۳۵، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۷۴ش.
پیش از آمدن رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، شماری از مهاجران که از مکه به مدینه آمدند، به طور موقت در قبا سکونت گزیدند. پس از آن که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به قبا آمدند، چند روزی در آن‌جا توقف کرده و آن‌گاه که خانواده آن حضرت، همراه علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) به ایشان پیوستند، راهیِ محل اصلی یثرب، یعنی جایی که امروزه مسجد النبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) قرار دارد، شدند.۳ - پیشینهرسول خدا هنگام هجرت از مکه به مدینه، در روز دوشنبه ۱۲ ربیع‌الاول وارد محلۀ قبا شد و به همراه ابوبکر و عامر بن فهیره به میان قبیلۀ بنی‌عمرو بن عوف رفت و مهمان کلثوم بن هدم بن امری‌القیس بن الحارث ــ از شیوخ قبیلۀ اوس ــ شد. [۱۲]
ابن‌قیم جوزی، محمد بن ابی‌بکر، زادالمعاد فی هدی خیرالعباد، ج۲، ص۱۴۲، تحقیق محمدحامد الفقی، قاهره۱۳۷۳، بیروت۱۴۱۲.
[۱۳]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۲۴۰، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۷۴ش.
[۱۴]
بیهقی، احمد بن حسین، دلائل‌النبوه، ج۲، ص۱۶۶، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۶۱ ش.
سپس منزل سعد بن خثیمه را، که در مجاورت آن قرار داشت، محل ملاقات و گفتگو با مردم قرار داد. [۱۵]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۱۹، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۷۴ش.
[۱۶]
مسعودی، علی بن حسین، مروج‌الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۹، تحقیق اسعد داغر، قم ۱۴۰۹.
[۱۷]
خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ج۱، ص۱۸، تحقیق فواز، بیروت۱۴۱۵.
براساس روایات شیعی، سبب توقف چند روزۀ پیامبر در محلۀ قبا آن بود تا حضرت علی (علیه‌السلام) به همراه فواطم به ایشان بپیوندد. [۱۸]
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۹، ص۱۰۴_۱۱۴، شرح سیدجواد العلوی و محمدالاخوندی، تهران ۱۳۸۸.
منابع تاریخی نیز از پیوستن علی بن ابی‌طالب به رسول خدا در قبا و سکونت در خانۀ کلثوم بن هدم خبر داده‌اند، با تأکید بر این‌که توقف چهار روزه برای ساخت مسجد قبا بوده است. [۲۰]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۲، ص۳۸۲، بیروت ۱۴۰۸.
روایت شده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روز دوشنبه ۱۲ ربیع‌الاول تا جمعه شانزدهم آن ماه را در میان قبیلۀ عمرو بن عوف گذراند و جمعه آن‌جا را به مقصد مدینه ترک کرد. چون ظهر هنگام به قبیله بنی‌سالم بن عوف رسید، [۲۳]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۲، ص۳۸۳، بیروت ۱۴۰۸.
با همراهان خود، در مسجد آنان نماز جمعه را اقامت کرد که آن را نخستین نماز جمعه و نخستین خطبۀ آن حضرت در شهر مدینه ثبت کرده‌اند. [۲۴]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۲، ص۳۹۴، بیروت ۱۴۰۸.
[۲۵]
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۲۸.
[۲۶]
بیهقی، احمد بن حسین، دلائل‌النبوه، ج۲، ص۱۶۷، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۲۷]
بیهقی، احمد بن حسین، دلائل‌النبوه، ج۲، ص۱۷۳، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۲۸]
مسعودی، علی بن حسین، مروج‌الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۹، تحقیق اسعد داغر، قم ۱۴۰۹.
این مسجد، که در پانصدمتری مسجد قبا قرار داشت، به مسجد جمعه شهرت یافت. [۲۹]
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، المغانم المطابه فی معالم طابه، ج۱، ص۴۵۸، تحقیق حمدالجاسر، ریاض۱۳۸۹.
۴ - پانویس
۵ - منبعسایت حوزه، برگرفته از مقاله «هجرت پیامبر اسلام»، تاریخ بازیابی ۹۶/۳/۶. دانشنامه رشد، برگرفته از مقاله «قبا»، تاریخ بازیابی ۹۶/۳/۶. |